As terras de Friol foron colonizadas polos romanos, o que non resulta estraño, xa que tendo en conta que a capitalidade do convento xurídico lucense era Lucus Augusti, permite supoñer que estas terras foros romanizadas en época temperá.
 
Madoz supón que a antiga mansión do itinerario de Antonio, denominada Caranicum, Caranico ou Caronium reducir á actual parroquia de Santiago de Guldriz. Aínda que hoxe opínase que estivo aquela en a actual “Graña de Vecín”, no concello de Trasparga. Pero que algo significaba no antigo está comarca, próbao o ser un dos máis ricos condados da provincia lucense, en tempos xa dos reis suevos, o de Narla, tan de Friol como que a parroquia que leva aquel nome non dista senón 4 Km. da capital do concello.
 
Da época romana apareceron restos nunha vía ao construír unha ponte sobre o río Narla en Friol, vía que é de supoñer que fose unha derivación da que pasaba por Aparraqua ou Parga, e que se comunicaría coa que de Lugo ía cara o sur.
 
De época similar debeu ser o castro ou a Rocha de Narla, na cal estivo a casa e castelo dos Ulloas.<>. Murguía, pola súa banda, supón que lle nomee A Rocha é xenérico e responde a emprazamento situados máis no chairo que os verdadeiros castros, e que estaban dedicados a campamentos romanos.
 
De todos os xeitos, que en tempos pre-romanos debeu ser unha comarca importante, demóstrao o gran número de mámoas descubertas nel e que fixo soada ao licenciado Pedro Vázquez de Ornas, clérigo e dono e señor do Coto de Remecil de Parga, máis vulgarmente coñecido polo Indiano, por criarse en América.
 
Váquez de Orjas <>.non seguiremos paso a paso os detalles do proceso a que deron lugar a terquedad do señor de Remecil e a cobiza dos naturais do país, apresurándose a rexistrar cantas mámoas tropezaban ao seu paso (139), ata o punto de que as informacións obtidas no último trimestre do ano (1609), varias testemuñas veciño das xurisdicións de Friol, San Paio de Narla, Orde de Santiago, Terra de Gayoso, Puertomarín, Parga, Trasparga, Ribeira de Pigra e Cotos de Sobrado... afirman << que están ao presente abertas de 300 a 400 mámoas e que todas elas abríronse de noite e ocultamente, de modo que non se sabe quen as abriu nin o que nelas atoparon, pero é cousa pública que dalgunhas delas sacáronse tesouros>>.
 
Entre as mámoas que no famoso preito cítanse, constan, como a de maior importancia, a Dúas Castelos, na xurisdición da Torre de Narla, da que era dono Don Alonso Ordéñez dás Seijas; a de Anafreita, a de Porto Anguieiro en Anxeriz, a se Reigosa e outras.
 
Todo iso demostra en último termo, que naquel territorio deberon existir tribos celtas, detrás das cales chegaron hostes romanas que edificaron talvez cidades da que hoxe nin aínda o recordo queda.
 
Posiblemente os romanos utilizaron os castros construídos por poboacións anteriores como lugares de campamento, especialmente o de Trasmonte, que ten unha gran capacidade, e que serviría de defensa de Lugo, como se supón que serviu o de Viladonga, no municipio de Castro de Rey outro dos flancos defensivos da capitalidade do <<conventus iurídicus>>.
 
Máis tarde chegaron os visigodos, dos que quedan abundantes recordos na toponimia, como Argerei, Ascariz, Gimondriz, Guldriz, Nobigilde, Recarey, Remesil, Guimarey, e varios outros. Destes tempos data o condado de Narailiensis ou De Narla, cos seus límites perfectamente sinalados nunha das actas do concilio lucense celebrado no ano 569.
 
O condado estendía os seus límites polas provincias da Coruña e de Lugo. A capitalidade do mesmo ignórase, aínda que a existencia da parroquia de San Martiño de Condes pode permitir supoñer que estivo radicada nesta parroquia.
 
Como derivadas do condado de Narla, se foros facendo algunhas ramas de condados novos, como os de Mera, Parga ou Presares. Leste, aínda que non chegou a alcanzar a fama que había de lograr a Casa de Parga, tiña unha gran extensión territorial, pois comezaba no monte de “A Cova de Serpe” e pasaba por Aranga, Melide e as terras de Montádevos, Bergantiños e outras.
 
Na época medieval, tamén estas terras foron obxecto das loitas, preitos e inxustizas por parte dos señores feudais. Dalgunhas persoas da época hai recordos nas “chancelería” e nos escritos de Vasco Dá Ponche.
 
Durante o século XV eran donos de case todas as terras do actual municipio de Friol a Casa de Parga, da que foi sucesora a Casa de Miraz; a de San Paio de Narla, que era dos Seixas; a Casa de Ulloa, sucedida pola dos condes de Monterrey; e o bispo de Lugo, cos mosteiro de “Sobrado dos Monxes” e “San Antolín de Toques”, e a orde militar de Santiago, pasando máis tarde ao señorío desta á coroa.
 
A extensión e límites do condado están perfectamente delimitados polo franciscano P. Ferrando no seu estudo histórico sobre o concilio celebrado en Lugo o ano 569.
 
Alí consta que <<do río Narla tomou o seu nome o condado (o onceno dos sinalados á sede lucense, o cal se chama Narallensis), atravesando todo de leste a oeste pola canle do río, a cuxas marxes se estendía o territorio condal, e partindo de alí como de centro, prolongábase ata pasar os límites das freguesías de Trasmonte e Gayoso polo norte; limitábalo o Miño polo leste; chegaba polo sur ata Entrambas-Augas e o Ferreira; mentres polo oeste internábase na provincia da Coruña como pobos dalgunha importancia poderían citarse: Ousá, Canday, Narla, Lamas, Friol, Condes, Guldriz e Silvela>>.
 
A historia do actual municipio de Friol está vinculada á dos enfrontamentos e interese dos seus antigos señores, aínda que estas terras tiveron xa importancia antes da época feudal. Friol foi un dos condados máis ricos de toda a provincia de Lugo durante a estancia dos suevos, aínda que só fragmentaría e parcialmente poden rastrexarse os feitos sucedidos na terra de Friol por aqueles tempos.
 
Tense noticia de que a finais do século X, Dona Teresa, monxa no mosteiro de Sobrado e sobriña de Don Rosendo, dotou de liberdade aos habitantes de Anafreita sobre os cales exercía señorío.
 
Ao rei Alfonso IX, ao que se atribúe a fundación da Vila de Sarriá, estivo no municipio de Friol durante o seu paso polas terras lucenses.
 
Hai constancia da súa estancia grazas a unha carta que enviou á cidade de Lugo desde San Martín de Condes. Na carta ordenaba que todos os veciños de Lugo fosen vasallos do bispo e que non recoñecesen a outro señor máis que ao bispo.
 
En abril de 1362, Vasco Pérez, fillo de Pedro López de Rodeiro, deu ao bispo de Lugo todas as posesións que tiña no coto de San Martín dos Condes e no lugar da Mota << en correge mento e emenda de moytos maes e dannos e queyxumes de paes, e de casas e roubos de gaados e doutras cousas mobles... e mortes de homes que eu fize e cometi por miña autoridade en ou seu couto de Lugo contra a dita igrexa e vos vasallos dela sen sua culpa...>> segundo algúns historiadores, a mellor demostración de que polas terras de Friol andaron os templarios é a existencia da antiga igrexa de San Cosme, xa que a eles atribúeselles a súa fundación. Conta o genealogista Vasco de Aponte que, nas revoltas do século XV entre os nobres galegos, gañou a Narla o señor Don Gonzalo Ozores de Ulloa, ao que sucedería no Señorío o seu descendente D. Lope Sánchez de Ulloa, da casa de Monterrey, quen o cedeu ao bispo de Lugo, xunto cos cotos de San Martín dos Condes e Ferreira de Negral, cesión que confirmaría Don Sancho de Ulloa, fillo de Don Lope.
 
A partir do século XIX desde que esta zona foi establecida como concello, os sucesos nel acaecidos son talvez de menor importancia xeral, pero non por iso menos dignos de ser rexistrados.
 
O 9 de Agosto de 1834 no lugar de Carregal (San Cosme da Rocha), un destacamento do provincial de Pontevedra foi atacado por un grupo de carlistas do país-, comandada polo cóengo Martínez Villaverde, os provinciais defendéronse en tal ocasión con gran denuedo, pero a morte dalgúns e o incendiarse a Casa de Bañales en que se habían parapetado fíxolles sucumbir neste día -e por iso merece ser lembrado con tristeza derramouse por primeira vez en Galicia o sangue de carlistas e liberais na fraticida Guerra Civil daquela época. Non pararon aquí as tristezas, cinco anos máis tarde -o 19 de Xullo de 1839- a columna liberal de Friol deu morte ao faccioso Manuel Perdiz, vingando nel aquel desastre; despois,... un motín popular en 1874, con ocasión do sorteo da quinta de 125.000 homes. Os amotinados queiman os documentos do arquivo municipal, pero todo iso non pasou a máis, afortunadamente.
 
Como recordo do seu antigo poderío e da súa pasada importancia, conta o concello de Friol con tres torres: A de Friol, a de Xiá e a de Miraz, todas elas delatan ser construídas no século XV, antes ou despois da loita dos Hirmandiños, pois ou consta dun modo definitivo os danos que esta causou na comarca. Tamén hai que citar o pazo de Trasmonte na parroquia do mesmo nome.
 
O antigo selo do concello ostentaba no seu centro unha torre (¿a de Narla? ). O actual -como tantos outros- loce o escudo nacional, sen nada que lle distinga dos innumerables selos que por España abundan Ata esa nota característica local e tan simpática, vaise perdendo de día en día!
 
 
LEYENDAS

SAN MARTIÑO DE COTÁ

A la casa de los escritos, que así también es conocida, acuden las gentes de la zona (parroquias de Cotá, Ousá, Vilalvite, Narla, Serén, Santalla de Devesa) y de otras más alejadas e incluso de A Coruña. No pertenece al género legendario sino al científico –pues su eficacia sanatoria está sobradamente comprobada- según los escritos que se despachan (o se despachaban hasta hace bien poco) en casa de Rosendo, en la parroquia de Cotá. 

Estos escritos que se expiden consisten en una hoja en la que está impresa una cruz, está coronada por la leyenda INRI y lleva escritas en sus brazos las iniciales correspondientes a distintas fórmulas responsorias que en la misma hoja se explican, en latín, naturalmente: Vade Retro Satanás, etc. 

Hacemos constar, para que a nadie se le ocurra imaginar cosas raras, que los escritos de Cotá advierten acerca de su autorización eclesiástica, dada en 1894 por el arzobispo de Compostela. En el impreso, el expendedor escribe el nombre del peticionario del mismo, las dolencias para las que solicita curación y la palabra Amén. Luego, hay que doblar la cuartilla con al cara impresa hacia dentro y llevarla siempre con uno, en el bolsillo o en la cartera. Caduca al cabo de un año. Pero se puede renovar. Sabemos, por fuentes de solvencia absoluta, de la eficacia de los escritos de Cotá.